Το λεξικό Μπαμπινιώτη μας πληροφορεί ότι οι λέξεις δεξιά και αριστερά προέρχονται από τη Γαλλική Επανάσταση, όταν οι μοναρχικοί κατέλαβαν στην Συντακτική Συνέλευση (1789) το δεξιό μέρος της αίθουσας και οι δημοκράτες το αριστερό. Αυτό δείχνει ότι οι λέξεις αυτές παίρνουν διαφορετικό περιεχόμενο ανάλογα με την εποχή.
Το παραπάνω λεξικό ορίζει ως «δεξιό» «αυτόν που εμφορείται από τις θεωρούμενες ως συντηρητικές πολιτικές αρχές και κατά συνέπεια τηρεί επιφυλακτική στάση ως προς τις θεωρούμενες ως προοδευτικές πολιτικές ιδέες, τις καινοτομίες, τα ριζοσπαστικα μέτρα κτλ». Ορίζει ως «αριστερό» αυτόν που υποστηρίζει ή αναφέρεται σε σοσιαλιστικές ή κομμουνιστικές ιδέες.
Αυτό μας αναγκάζει να ψάξουμε τις λέξεις σοσιαλισμός και κομμουνισμός:
Σοσιαλισμός: Η θεωρία και το σύστημα κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης στο οποίο τα μέσα παραγωγής και κατανομής των αγαθών κατέχονται και ελέγχονται από κοινωνικές ομάδες, κοινότητες, ή από το κράτος και όχι από ιδιώτες, οπότε η ατομική ιδιοκτησία και η κατανομή του εισοδήματος υπόκεινται κυρ. στον κοινωνικό έλεγχο, κατ’ αντιδιαστολή προς τον καπιταλισμό και τον φιλελευθερισμό.
Κομμουνισμός: το οικονομικοκοινωνικό σύστημα που βασίζεται στην κοινοκτημοσύνη των μέσων παραγωγής και στην ολοκληρωτική κατάργηση των κοινωνικών τάξεων και διακρίσεων, στοχεύει στην κατανομή των καταναλωτικών αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός και στην προσφορά εργασίας ανάλογα με τις ικανότητες του καθενός.
Οι παραπάνω ορισμοί μου αριστερού, του δεξιού, και του σοσιαλισμού μου φαίνονται ανεπαρκείς. Πρώτον, ο ορισμός του δεξιού δεν είναι το αντίθετο του ορισμού του αριστερού. Δηλαδή, με βάση τον ορισμό του «αριστερού», ο δεξιός θα έπρεπε να ορίζεται ως ο οπαδός του φιλελευθερισμού και της ατομικής ιδιοκτησίας. Δεύτερον, ο σύγχρονος καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από μεγάλες εταιρείες που έχουν χιλιάδες μετόχους. Δηλαδή, οι εταιρείες αυτές είναι ιδιοκτησία «κοινωνικών ομάδων». Μήπως έχουμε σοσιαλισμό και δεν το ξέρουμε; Τρίτον, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ η κομμουνιστική ιδεολογία διέρχεται μεγάλη κρίση. Στις περισσότερες χώρες δεν υπάρχουν πλέον «κομμουνιστικά» κόμματα, οπότε ο ορισμός του «αριστερού» με βάση τον κομμουνισμό γίνεται αναχρονιστικός (σε μας βέβαια υπάρχουν ακόμα αυτά τα κόμματα). Τέταρτον, η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από το κράτος έχει αποδειχθεί γενικά αντιπαραγωγική και έχει εγκαταλειφθεί. Και πάλι αναχρονισμός. Πέμπτον, ο ορισμός του δεξιού ως συντηρητικού είναι προβληματική. Πολλές φορές οι δεξιοί επιδιώκουν μεγάλες, ριζοσπαστικές αλλαγές (π.χ. ο Σαρκοζύ). Υπάρχουν επιπλέον οι λέξεις «κεντροδεξιά» και «κεντροαριστερά». Πώς ακριβώς πρέπει να τις ορίσουμε;
Ένας περιστασιακός ορισμός του «αριστερού» θα ήταν με αναφορά στις θέσεις των κομμάτων που παραδοσιακά χαρακτηρίζονται αριστερά, δηλαδή σε μας το ΚΚΕ και ο ΣΥΝ. Δηλαδή, αριστερή στροφή για το ΠΑΣΟΚ θα ήταν να προσεγγίσει τις θέσεις αυτών των κομμάτων. Όμως αυτός ο ορισμός δεν με ικανοποιεί γιατί είναι κάπως κυκλικός. Μου θυμίζει αυτό που είπε κάποιος, «Χημεία είναι αυτό που κάνουν οι Χημικοί». Εξάλλου, οι θέσεις της ΟΑΚΚΕ είναι διαμετρικά αντίθετες με αυτές του ΚΚΕ και του ΣΥΝ. Πώς θα αποφασίσουμε ποιός είναι πραγματικά αριστερός; Με βάση την εκλογική τους δύναμη;
Ένα άλλο ζήτημα είναι το εξής: το κομμουνιστικό μανιφέστο δίνει άλλον ορισμό του σοσιαλισμού: «στον καθένα ανάλογα με την εργασία του». Επειδή η «εργασία» σήμερα παίρνει πολλές διαφορετικές μορφές, θα το γενίκευα ως εξής: «στον καθένα ανάλογα με την προσφορά του στην κοινωνία». Δηλαδή, η προσφορά στην κοινωνία δεν είναι απαραίτητα ανάλογη των ωρών εργασίας. Εξαρτάται από την παραγωγικότητα, την ευφυία, την καινοτομία, κτλ. Εννοείται φυσικά ότι υπάρχει και κοινωνική αλληλεγγύη: άτομα που δεν έχουν τη δυνατότητα να αυτοσυντηρηθούν, βοηθούνται από την πολιτεία. Αν ορίσουμε το σοσιαλισμό με τον παραπάνω τρόπο, τότε ταυτίζεται (κατά τη γνώμη μου) με την κοινωνική δικαιοσύνη. Επίσης, ο ορισμός αυτός είναι πολύ ευρύς, π.χ. δεν αποκλείει την ατομική ιδιοκτησία, και δεν έρχεται σε αντίθεση με τον (οικονομικό) φιλελευθερισμό. Βασικό συστατικό της κοινωνικής δικαιοσύνης και του σοσιαλισμού είναι η ισότητα ευκαιριών.
Για τις λέξεις «αριστερό» και «δεξιό» όσον αφορά την οικονομική πολιτική προτείνω τον εξής ορισμό:
Αριστερό είναι αυτό που ευνοεί τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις και προάγει την ισότητα των ευκαιριών. Δεξιό είναι αυτό που προασπίζει τα συμφέροντα των προνομιούχων τάξεων και ενισχύει τις οικονομικές ανισότητες.Με βάση τον παραπάνω ορισμό, η κατάργηση του φόρου κληρονομιάς και η παράλληλη αύξηση του ΦΠΑ και των έμμεσων φόρων είναι δεξιό μέτρο. Η αύξηση των φορολογικών συντελεστών των υψηλών εισοδημάτων είναι αριστερό μέτρο. Ακραία αριστερή πολιτική είναι η οικονομική εξίσωση των πάντων. Ακραία δεξιά πολιτική είναι η πλήρης απουσία κοινωνικής πρόνοιας και η πλήρης αδιαφορία του κράτους για την ισότητα των ευκαιριών. Η ακραία δεξιά πολιτική μπορεί να ονομαστεί ελευθεριακότητα (libertarianism) ή νεοφιλελευθερισμός (στις μέρες μας η λέξη «νεοφιλελεύθερος» είναι η πιό συχνά κακοποιημένη).
Με βάση τους παραπάνω ορισμούς, ο σοσιαλισμός (κοινωνική δικαιοσύνη) δεν ταυτίζεται με την άκρα αριστερά γιατί η απόλυτη εξίσωση απλούστατα δεν είναι δίκαιη. Κατά τη γνώμη μου, αυτός θα πρέπει να είναι ο ιδεολογικός στόχος της κεντροαριστεράς. Η δίκαιη κοινωνία. Το σύνθημα επομένως του ΠΑΣΟΚ ήταν σωστό, όμως δεν εξήγησαν επαρκώς τι σημαίνει «δίκαιη κοινωνία». Μιά φιλελεύθερη οικονομία με αρκετή όμως κρατική παρέμβαση που να εγγυάται την ισότητα των ευκαιριών και να περιορίζει τις μεγάλες οικονομικές ανισότητες προσεγγίζει αρκετά αυτό το ιδανικό της δίκαιης κοινωνίας. Η κεντροδεξιά διαφοροποιείται από την αριστερά με βάση τη λιγότερη αναδιανομή εισοδήματος και τη μικρότερη κρατική παρέμβαση. Όμως κεντροδεξιά και κεντροαριστερά δεν είναι απαραίτητο να απέχουν πάρα πολύ.
Με βάση τους παραπάνω ορισμούς μπορούμε να εξετάσουμε ορισμένα τρέχοντα ζητήματα και να αποφασίσουμε ποιά πολιτική είναι πιό αριστερή, ή πιό σοσιαλιστική/κοινωνικά δίκαιη. Ας πάρουμε το άρθρο 16 του Συντάγματος και την «δημόσια και δωρεάν παιδεία». Δωρεάν παιδεία σημαίνει τζάμπα για όλους, έχοντες και μη έχοντες.
Φανταστείτε δύο πιθανές αλλαγές:
α) κατάργηση της δωρεάν παιδείας και κάθε εκπαιδευτικής δαπάνης του κράτους. Δηλαδή, όλη η εκπαίδευση γίνεται ιδιωτική και όλοι πληρώνουν από την τσέπη τους. Αυτή είναι φυσικά μιά ακραία δεξιά πολιτική γιατί ενισχύει τις οικονομικές ανισότητες. Είναι και μιά κοινωνικά άδικη πολιτική γιατί στερεί την ισότητα ευκαιριών. Κανείς στην Ελλάδα δεν προτείνει κάτι τέτοιο.
β) κατάργηση της δωρεάν παιδείας ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΧΟΝΤΕΣ (όπως έχει προτείνει π.χ. ο κ. Σγουρίδης του ΠΑΣΟΚ, πρόταση με την οποία συμφωνώ). Αυτή είναι μιά αριστερή πολιτική γιατί μετατοπίζει τα οικονομικά βάρη προς τους οικονομικά ισχυρούς. Το αν είναι κοινωνικά δίκαιη είναι συζητήσιμο. Κάποιος μπορεί να επιχειρηματολογήσει ότι είναι άδικο για τους έχοντες να πληρώνουν από τη μιά αυξημένους φόρους και επιπλέον να πληρώνουν και δίδακτρα. Αυτή είναι παρεμπιπτόντως η γνώμη του Δημήτρη Τσάτσου, ενός των 7 πανεπιστημιακών που υποστηρίζουν τον Βενιζέλο. Δηλαδή, ο κ. Τσάτσος είναι πιό δεξιός από μένα και τον κ. Σγουρίδη.
Ένα ανάλογο παράδειγμα είναι τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Πριν από καιρό κατέθεσα το επιχείρημα ότι η συνύπαρξη ιδιωτικών και δημόσιων πανεπιστημίων είναι προς όφελος των οικονομικά ασθενέστερων: αν οι έχοντες προσφύγουν στα ιδιωτικά πανεπιστήμια πληρώνοντας δίδακτρα, αυτό θα απελευθερώσει κρατικούς πόρους που θα μπορούν αν διατεθούν για τη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης στα δημόσια πανεπιστήμια. Αυτοί που κερδίζουν είναι οι οικονομικά ασθενέστεροι, αυτοί που χάνουν είναι οι προνομιούχοι. Επομένως, η άρση της απαγόρευσης ιδιωτικών πανεπιστημίων με διατήρηση και βελτίωση των δημοσίων πανεπιστημίων είναι μιά ΑΡΙΣΤΕΡΗ πολιτική. Θα μου πείτε, γιατί τότε δεν την υποστηρίζουν τα «αριστερά» κόμματα;
Νομίζω για τρείς λόγους:
α) δεν σκέφτονται ορθολογικά,
β) κυριαρχούνται από ή έχουν καλές σχέσεις με τις συντεχνίες του δημοσίου που θεωρούν ότι απειλούνται από αυτές τις αλλαγές,
και
γ) δεν έχουν εμπιστοσύνη ότι η πολιτεία θα τηρήσει τις δεσμεύσεις της όσον αφορά την υποστήριξη των ασθενέστερων. Οπότε προτιμούν τη συνταγματική κατοχύρωση της δωρεάν παιδείας και του κρατικού μονοπωλίου από μιά κατάσταση όπου όλα θα εξαρτώνται από τις διαθέσεις της εκάστοτε κυβέρνησης.
Ένα ακόμα παράδειγμα είναι τα συγγράμματα: η δική μου πρόταση ήταν να καταργηθεί η δωρεάν διανομή συγγραμμάτων και όλοι οι εξοικονομούμενοι πόροι να διατεθούν σε υποτροφίες προς τους οικονομικά ασθενέστερους. Αυτή είναι πιό αριστερή πολιτική από το «τζάμπα για όλους».
Με βάση τα παραπάνω, συμπεραίνω (νομίζω ορθολογικά) ότι οι πολιτικές θέσεις του ΓΑΠ είναι πιό αριστερές από αυτές του Βενιζέλου. Δεν θα χαρακτήριζα βέβαια τον Βενιζέλο «δεξιό», αλλά σίγουρα πιό δεξιό από τον ΓΑΠ. Και σίγουρα συντηρητικό εφόσον οι περισσότερες θέσεις του τείνουν στη διατήρηση του status quo. Επομένως, η εκλογή του Βενιζέλου στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ κάθε άλλο παρά «αριστερή στροφή» θα συνιστούσε.
ΥΓ. Οι παραπάνω ορισμοί αφορούν αποκλειστικά την οικονομική πολιτική. Αυτή είναι μόνο μία διάσταση της πολιτικής.
Υπάρχουν φυσικά και άλλες, όπως η στάση σε κοινωνικά ζητήματα (ναρκωτικά, γάμος ομοφυλοφίλων, κτλ), η στάση σε εθνικά ή θρησκευτικά ζητήματα, κτλ.
Είναι γνωστό π.χ. ότι η «ακροδεξιά» στην Ελλάδα ορίζεται κυρίως με βάση αυτές τις άλλες διαστάσεις και όχι τόσο την οικονομική πολιτική.
