Για εκείνους που πιστεύουν ότι η Ελλάς είναι συνώνυμη με την Αθήνα, αποτελεί μομφή το γεγονός ότι κανείς από τους μεγάλους Έλληνες στοχαστές πριν τον Σωκράτη δεν ανήκε στη πόλη αυτή, μετά δε τον Σωκράτη, μόνον ο Πλάτων ήταν Αθηναίος.
Η μοίρα του Αναξαγόρα και του Σωκράτη, αποδεικνύει, ότι η θρησκευτική συντηρητικότητα ήταν ισχυρότερη στην Αθήνα παρά στις αποικίες, όπου ο γεωγραφικός αποχωρισμός είχε θραύσει τους δεσμούς της παράδοσης.
Ίσως η Αθήνα να είχε παραμείνει στο σκοτάδι και την μισαλλοδοξία μέχρι ανοησίας εάν δεν είχε δημιουργηθεί μια κοσμοπολιτική εμπορική τάξη και δεν έρχονταν στην Αθήνα οι σοφιστές.
Οι συζητήσεις της Εκκλησίας του Δήμου οι δίκες ενώπιον της Ηλιαίας και η ανάγκη να σκέφτονται οι άνθρωποι με λογική και να μιλούν με σαφήνεια και πειθώ, μαζί με τον πλούτο και την περιέργεια, συνετέλεσαν στο να δημιουργηθεί ζήτηση για κάτι άγνωστο στην Αθήνα πριν τον Περικλή – ανώτερη μόρφωση στα γράμματα , την ρητορική, την επιστήμη, την φιλοσοφία και την πολιτική.
Η ζήτηση στην αρχή δεν αντιμετωπίστηκε με την οργάνωση Πανεπιστημίων, αλλά με περιπλανώμενους δασκάλους, οι οποίοι νοίκιαζαν αίθουσες, και έδιναν εκεί τα μαθήματα τους και ακολούθως μετέβαιναν σε άλλες πόλεις για να τα επαναλάβουν.
Μερικοί από αυτούς τους ανθρώπους, όπως ο Πρωταγόρας, καλούσαν τους εαυτούς τους ΣΟΦΙΣΤΕΣ δηλαδή δασκάλους της σοφίας.
Η λέξη αυτή έγινε δεκτή σαν αντίστοιχη της δικής μας έκφρασης <<Καθηγητής Πανεπιστημίου>>, και δεν είχε κακή σημασία, προτού η σύγκρουση μεταξύ θρησκείας και φιλοσοφίας προκαλέσει την επίθεση των συντηρητικών εναντίων των σοφιστών.
Η ιδιοτέλεια μερικών εξ αυτών έκανε τον Πλάτωνα να τους κατηγορήσει για χρηματισμό και έκτοτε επισκιάστηκε το όνομα τους.
Ίσως το κοινό να είχε κάποια αντιπάθεια εναντίων αυτών των δασκάλων από την πρώτη τους εμφάνιση, αφού η δαπανηρή διδασκαλία τους στην λογική και την ρητορική μπορούσε να αγοραστεί μόνον από τους πλούσιους, οι οποίοι έτσι αποκτούσαν ένα πλεονέκτημα κατά την εκδίκαση των υποθέσεων τους ενώπιον των δικαστηρίων.
Είναι αλήθεια ότι οι διασημότεροι σοφιστές ελάμβαναν ως δίδακτρα μεγάλα ποσά.
Ο Πρωταγόρας και ο Γοργίας λέγεται ότι ζητούσαν δέκα χιλιάδες δραχμές για την εκπαίδευση ενός μόνον μαθητή.
Ο Πρόδικος ο οποίος ήταν διάσημος σε όλη την Ελλάδα ζητούσε πενήντα δραχμές για την παρακολούθηση των μαθημάτων του.
Ο Πρωταγόρας ο πλέον περίφημος από όλους τους σοφιστές, γεννήθηκε στα Άβδηρα μια γενεά πριν τον Δημόκριτο.
Ενώ ζούσε, ήταν περισσότερο γνωστός και ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή από τον Δημόκριτο.
Συμπεραίνουμε την φήμη του από τον ενθουσιασμό που δημιουργούσαν οι επισκέψεις του στην Αθήνα.
Ακόμη και ο Πλάτων ο οποίος δεν ήταν δίκαιος απέναντι των σοφιστών, τον σέβονταν και τον περιέγραφε ως άνθρωπο με ανώτερο χαρακτήρα.
Στο Πλατωνικό διάλογο που φέρει το όνομα του, ο Πρωταγόρας έχει καλύτερη εμφάνιση από το νεαρό τότε Σωκράτη.
Εδώ ο Σωκράτης ομιλεί ως σοφιστής και ο Πρωταγόρας φέρεται ως κύριος και φιλόσοφος, που ουδέποτε χάνει την ψυχραιμία του και ουδέποτε ζηλεύει την λάμψη του άλλου.
Παραδέχεται ότι αναλαμβάνει να διδάξει στους μαθητές του φρόνηση στις ιδιωτικές και δημόσιες υποθέσεις τους δηλαδή στην διεύθυνση του οίκου και της οικογένειας, στη τέχνη της ρητορικής ή της πειστικής ομιλίας και στην ικανότητα να κατανοούν και να διευθύνουν τις υποθέσεις του Κράτους.
Υπεραμύνεται των υψηλών διδάκτρων λέγοντας ότι είναι συνήθεια του, όταν ο μαθητής έχει αντίρρηση για το ζητούμενο ποσόν , να δέχεται ό,τι ποσόν κρίνει ο μαθητής δίκαιο, δηλώνοντας αυτό επισήμως ενώπιον ιερού βωμού – πράγμα απερίσκεπτο για ένα δάσκαλο ο οποίος αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος τον κατηγορεί ότι είναι ο πρώτος πού << όπλισε τους συζητητές με το όπλο της σοφιστίας >> και η κατηγορία αυτή θα ευχαριστούσε τον Σωκράτη.
Ένας από τους πολλούς του τίτλους είναι ότι ίδρυσε την ευρωπαϊκή γραμματική και φιλολογία.
Πραγματεύτηκε την ορθή χρήση των λέξεων μας λέει ο Πλάτων και ήταν ο πρώτος που έκανε διάκριση μεταξύ των τριών γενών των ονομάτων και ορισμένων χρόνων και φωνών των ρημάτων.
Αλλά το κυριότερο είναι, ότι με αυτόν μάλλον παρά με τον Σωκράτη άρχισε η υποκειμενική άποψη της φιλοσοφίας.
Σε αντίθεση προς τους Ίωνες, ενδιαφέρονταν ολιγότερο για τα πράγματα και περισσότερο με την σκέψη, ήτοι ολόκληρη την λειτουργία του αισθήματος, της αντίληψης, της κατανόησης και της έκφρασης.
Ενώ ο Παρμενίδης απέρριπτε το αίσθημα ως οδηγό της αλήθειας, ο Πρωταγόρας, το δεχόταν ως το μόνον μέσον της γνώσης και αρνιόταν να δεχτεί πάσα υπερβατική – πέρα των αισθήσεων – πραγματικότητα.
Δεν μπορεί να ευρεθεί απόλυτη αλήθεια, έλεγε ο Πρωταγόρας, παρά μόνον οι αλήθειες εκείνες που ισχύουν για ορισμένους ανθρώπους υπό ορισμένες συνθήκες.
Οι αντιφατικοί ισχυρισμοί μπορεί να είναι εξίσου αληθείς, για διάφορους ανθρώπους ή σε διάφορο χρόνο.
Πάσα αλήθεια, καλοσύνη και παν κάλλος είναι πράγματα σχετικά και υποκειμενικά: << Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων - περί εκείνων που υπάρχουν και περί εκείνων που δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν »!!!!
Στα μάτια του ιστορικού, ένας ολόκληρος κόσμος αρχίζει να τρέμει, όταν ο Πρωταγόρας αναγγέλλει αυτή την απλή γνώμη περί του ανθρωπισμού και της σχετικότητας.
Όλες οι καθιερωμένες αλήθειες και ιερές αρχές κλονίζονται.
Ο ατομικισμός βρήκε φωνή και φιλοσοφία.
Και οι υπερφυσικές βάσεις της κοινωνικής τάξης απειλούνται πλέον να διαλυθούν.
Ο απώτερος σκεπτικισμός αυτής της περίφημης αναγγελίας ίσως να παρέμεινε θεωρητικός, εάν ο Πρωταγόρας δεν τον εφάρμοζε προς στιγμή στην θεολογία.
Ενώπιον ομάδας διακεκριμένων ανδρών στην οικία του αντιδημοφιλούς ελευθερόφρονος Ευριπίδη, ο Πρωταγόρας ανάγνωσε μια πραγματεία, η πρώτη φράση της οποίας δημιούργησε πάταγο στην Αθήνα:
<<Όσον αφορά στους θεούς δεν γνωρίζω αν υπάρχουν ή όχι ή με τι ομοιάζουν. Πολλά πράγματα εμποδίζουν την γνώση μας το θέμα είναι σκοτεινό και η έκταση της θνητής μας ζωής είναι βραχεία>>!!!!!
Η Αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου φοβισμένη από την δυσοίωνη αυτή εισαγωγή, εξόρισε τον Πρωταγόρα, διέταξε όλους τους Αθηναίους να παραδώσουν τυχόν αντίγραφα των γραπτών του και έκαψαν τα βιβλία στην αγορά.
Ο Πρωταγόρας έφυγε για την Σικελία και λέγεται ότι πνίγηκε καθ’ οδόν.
Ο Γοργίας ο Λεοντίνος συνέχισε αυτή την σκεπτικιστική επανάσταση, αλλά είχε την φρόνηση να ζήσει ως επί το πλείστον έξω από την Αθήνα.
Η σταδιοδρομία του ήταν χαρακτηριστική της ένωσης που υπήρχε μεταξύ φιλοσοφίας και πολιτικής στην Ελλάδα.
Γεννήθηκε περί το 483 π.Χ σπούδασε φιλοσοφία και ρητορική με τον Εμπεδοκλή και έγινε τόσο διάσημος στη Σικελία ως ρήτορας και δάσκαλος της ρητορικής, ώστε κατά το 427 π.Χ στάλθηκε από τους Λεοντίνους ως πρεσβευτής στην Αθήνα.
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 408 π.Χ σαγήνευσε μέγα πλήθος με ένα λόγο του όπου έκανε έκκληση προς τους μαχόμενους Έλληνες να ειρηνεύσουν μεταξύ τους, για να αντιμετωπίσουν με ενότητα και εμπιστοσύνη την αναγεννηθείσα δύναμη της Περσίας.
Ταξιδεύοντας από πόλη σε πόλη , εξέθετε τις απόψεις του με ένα ρητορικό ύφος τόσον ευφυώς διακοσμημένο, τόσον συμμετρικά αντιθετικό σε ιδέες και φράσεις και τόσον λεπτά ισορροπημένο μεταξύ ποίησης και πεζού λόγου, ώστε με μεγάλη ευκολία προσείλκυε μαθητές που του πρόσφεραν εκατόν μνας για την διδασκαλία του.
Στα βιβλίο του <<Περί Φύσεως>> ήθελε να αποδείξει τρεις εκπληκτικές προτάσεις:
1) Δεν υπάρχει τίποτα .
2) Αν υπάρχει κάτι δεν υπάρχει τρόπος να γνωστεί.
3) Αν υπήρχε κάτι δυνατόν να γνωστεί η γνώση του δεν θα μπορούσε να μεταβιβαστεί από πρόσωπο σε πρόσωπο.
Ωστόσο δεν απομένει τίποτα άλλο από τα γραπτά του Γοργία.
Αφού δέχτηκε την φιλοξενία και τα δίδακτρα πολλών πολιτειών, εγκαταστάθηκε στην Θεσσαλία και είχε την φρόνηση να ξοδέψει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του πριν πεθάνει.
Έζησε όπως μας βεβαιώνουν όλες οι πηγές, τουλάχιστον μέχρι ηλικίας εκατό πέντε ετών!!!~
Και ένας αρχαίος συγγραφέας μας λέει ότι << ενώ ο Γοργίας έφτασε στην ηλικία των εκατό οκτώ ετών, το σώμα του δεν εξασθένησε από το γήρας, αλλά μέχρι τέλους της ζωής του ήταν σε αρίστη κατάσταση και είχε τις αισθήσεις νέου ανθρώπου>>.
Εάν οι σοφιστές όλοι μαζί αποτελούσαν ένα διασκορπισμένο πανεπιστήμιο, ο Ιππίας από την Ήλιδα αποτελούσε μόνος του πανεπιστήμιο.
Ήταν ο τύπος του πολυμαθούς σε ένα κόσμο όπου η γνώση δεν ήταν ακόμη απέραντη, ώστε να εκφεύγει σαφώς πέραν της διανοίας ενός ανθρώπου.
Δίδασκε αστρονομία και μαθηματικά και η συμβολή του στη γεωμετρία υπήρξε πρωτότυπη.
Ήταν ποιητής μουσικός και ρήτορας.
Δίδασκε φιλολογία, ηθική και πολιτική.
Ήταν ιστορικός και έθεσε τα θεμέλια της ελληνικής χρονολογίας συντάσσοντας το κατάλογο των νικητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Χρησιμοποιήθηκε από την Ήλιδα ως απεσταλμένος σε άλλες πολιτείες.
Γνώριζε δε τόσες πολλές τέχνες, ώστε κατασκεύαζε ιδιόχειρα τα ενδύματα και τα κοσμήματα του.
Τα φιλοσοφικό του έργο ήταν μικρό αλλά σημαντικό.
Διαμαρτυρήθηκε κατά της εκφυλιστικής επίδρασης της τεχνητής ζωής των πόλεων, αντιπαράθεσε την φύση προς τον νόμο και αποκάλεσε τον νόμο τύραννο της ανθρωπότητας.
Ο Πρόδικος ο Κείος συνέχισε το γραμματικό έργο του Πρωταγόρα.
Καθόρισε τα μέρη του λόγου και ευχαρίστησε τους πρεσβύτερους με ένα μύθο, όπου παρουσίασε τον Ηρακλή εκλέγοντα την Αρετή αντί της Κακίας.
Άλλοι σοφιστές δεν ήταν τόσο ευσεβείς.
Ο Αντίφων ο Αθηναίος ακολούθησε τον Δημόκριτο στον υλισμό και την αθεΐα και είπε ότι η δικαιοσύνη διέπεται από την σκοπιμότητα.
Ο Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος (αν πιστέψουμε τον Πλάτωνα) ταύτισε το δίκαιο με την ισχύ και παρατήρησε, ότι η επιτυχία των φαύλων ενέπνεε αμφιβολία για την ύπαρξη των θεών.
Συνολικά οι σοφιστές πρέπει να συγκαταλεχθούν μεταξύ των ζωτικότερων παραγόντων στην ιστορία της Ελλάδος.
Έφεραν την γραμματική και την λογική για την Ευρώπη.
Ανάπτυξαν την διαλεκτική, ανάλυσαν τις μορφές του επιχειρήματος και δίδαξαν στους ανθρώπους πώς να διακρίνουν και πώς να εφαρμόζουν τις πλάνες.
Με την παρόρμηση και του παραδείγματος τους, η λογική έγινε το κυρίαρχο πάθος των Ελλήνων.
Εφαρμόζοντας την λογική στη γλώσσα, προήγαγαν την σαφήνεια και την ακρίβεια της σκέψης και διευκόλυναν την ακριβή μετάδοση της γνώσης!!
Επιμέλεια/ιστορική ανάλυση : Γιώργος Χαβαλές
ΠΗΓΕΣ:
Αρκετοί τόμοι από την Αρχαιοελληνική Γραμματεία