Ονομάζουμε ένα δημοσιογράφο αυτόνομο όταν κρίνουμε ότι είναι σε θέση με τα εργαλεία που έχει σ’ ένα σακίδιο να παραγάγει μόνος του αξιόλογο πολυμεσικό περιεχόμενο, δηλαδή κείμενο, βίντεο, φωτογραφία ή ηχητικό. Πολλοί τον χαρακτηρίζουν και «πολυεργαλείο». Συνήθως η δουλειά του αυτόνομου δημοσιογράφου δημοσιεύεται στο διαδίκτυο και στα νέα Μέσα, εξαιτίας της ταχύτητας με την οποία εργάζεται και παράγει. Βεβαίως, όλα τα μεγάλα Μέσα ενημέρωσης του κόσμου συνεργάζονται με αυτόνομους δημοσιογράφους, γιατί αναγνωρίζουν την ευελιξία, την ταχύτητα και την ελευθερία της αυτονομίας του.
Ποια είναι η δουλειά του αυτόνομου δημοσιογράφου
Ο αυτόνομος δημοσιογράφος είναι ένας επαγγελματίας ή ένας ερασιτέχνης που εντοπίζει ειδήσεις και τις δημοσιεύει στο κοινό μέσω κάποιας πλατφόρμας. Τί είναι όμως μια είδηση; Τεχνικά, τα χαρακτηριστικά μιας είδησης αφορούν στο «ποιός, πού, πότε, πως και γιατί».
Συνήθως, ένα καλό ρεπορτάζ αφορά σε μια καλή ιστορία. Αλλά με την
ευρύτερη έννοια «είδηση» σύμφωνα με τον συγγραφέα Τζορτζ Όργουελ, «είναι
μια πληροφορία που κάποιος δε θέλει να δει δημοσιευμένη. Όλα τα
υπόλοιπα είναι δημόσιες σχέσεις».
Η δημοσιογραφία δίκαια αποκαλείται και οξυγόνο της δημοκρατίας γιατί
εξασφαλίζει την ισορροπία των δυνάμεων φέρνοντας στο φως αυτά που
κάποιοι θέλουν να μένουν στο σκοτάδι, φωτίζοντας ξεχασμένες πτυχές,
επιχειρώντας νέες συνδέσεις, θέτοντας νέες ερωτήσεις.
Ο αυτόνομος δημοσιογράφος έχει ως καθήκον του να αποκαλύπτει και να
αναδεικνύει τις παθογένειες που προκύπτουν όταν οι άνθρωποι, συνήθως
όσοι κατέχουν δύναμη, παρεκτρέπονται και ξεπερνούν τα όρια της αποδεκτής
συμπεριφοράς και του νόμου.
Η δουλειά του συμπυκνώνει τα καθήκοντα διαφορετικών ειδικοτήτων. Ένας
αυτόνομος δημοσιογράφος συχνά παίζει ταυτόχρονα το ρόλο του φωτογράφου,
του οπερατέρ, του μοντέρ, του ρεπόρτερ, του αρχισυντάκτη, του διευθυντή
ειδήσεων, του διαφημιστή.
Μα πάνω απ’ όλα ο αυτόνομος δημοσιογράφος είναι ένας καλός αφηγητής. Ο
εξοπλισμός που έχει πάντα μαζί του, στο σακίδιο (backpack journalist),
είναι τα απαραίτητα μέσα προκειμένου να αφηγείται καλές ιστορίες.
Μπορείς να γίνεις κι εσύ αυτόνομος δημοσιογράφος απλά χρησιμοποιώντας
μερικά ελεύθερα εργαλεία του διαδικτύου και εφαρμογές του κινητού
τηλεφώνου ή και της ταμπλέτας. Αυτή η μορφή αυτόνομης δημοσιογραφίας θα
μας απασχολήσει εδώ.
Τα όρια η δημοσιογραφίας
Η ελευθερία του Τύπου κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα και τους νόμους του κράτους. Ο Τύπος αποκαλείται και τέταρτη εξουσία γιατί ελέγχει τις υπόλοιπες τρεις, τη νομοθετική, τη δικαστική και την εκτελεστική. Ένα καλά πληροφορημένος πολίτης παίρνει τις καλύτερες δυνατές αποφάσεις. Η ποιότητα μιας δημοκρατίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό απ’ την ποιότητα των Μέσων ενημέρωσης και της πληροφόρησης που αυτά παρέχουν. Γι’ αυτό κι η δημοσιογραφία συχνά αποκαλείται λειτούργημα. Ωστόσο, αντικειμενική δημοσιογραφία δεν υφίσταται. Η παρουσίαση μιας είδησης εξαρτάται κάθε φορά από παράγοντες όπως η ιδιοκτησία του Μέσου, η επαγγελματική επάρκεια, το γνωστικό επίπεδο και η ηθική συγκρότηση του δημοσιογράφου. Φαντάσου λοιπόν την αντικειμενικότητα σαν ένα ιδεατό κινούμενο στόχο που μόνο να τον προσεγγίσεις μπορείς. Γι’ αυτό είναι σημαντικό σήμερα, που βιώνουμε τη μετάβαση απ’ τα παραδοσιακά Μέσα στα νέα Μέσα, να καταλάβουμε όλοι ότι η ουσία της δημοσιογραφίας είναι οι ειδήσεις. Το διαδίκτυο φέρνει επαναστατικές αλλαγές στη δημοσιογραφία ενώ παράλληλα εντείνει τις παλιές προκλήσεις της και προσθέτει νέες. Προκαλεί έντονο προβληματισμό το γεγονός ότι στα νέα Μέσα αυξάνονται τα φαινόμενα παραποίησης δεδομένων, διασποράς ψευδών ειδήσεων και ανεύθυνης κλικοθηρίας. Πως αντιμετωπίζονται αυτά τα προβλήματα; Ο αυτόνομος δημοσιογράφος όπως κάθε δημοσιογράφος οφείλει να τεκμηριώνει, να αποκαλύπτει τις πηγές αλλά και τις σχέσεις του, να είναι ακριβής, και να ενεργεί μέσα από ένα πλαίσιο αρχών κι αξιών.
Ηθική και δεοντολογία
Η δημοσίευση είναι μια δύναμη που πρέπει να ασκείται με υπευθυνότητα. Γι’ αυτό εκτός από το Σύνταγμα που κατοχυρώνει την ελευθερία του τύπου, υπάρχουν οι νόμοι για τα ΜΜΕ και δεοντολογικοί κανόνες που θέτουν οι επαγγελματικές ενώσεις των δημοσιογράφων για τη δουλειά τους. Στην Ελλάδα, η επαγγελματική ένωση των δημοσιογράφων έχει το δικό της κώδικα δεοντολογίας που δεσμεύει τα μέλη της να τον σέβονται. Ωστόσο, είναι άλλο πράγμα ο νόμος και άλλο η ηθική. Ο νόμος ορίζει ένα ελάχιστο βασικό πλαίσιο κανόνων εντός των οποίων μπορείς να κάνεις το Α και όχι το Β προκειμένου να μην υποστείς κυρώσεις. Η ηθική θέτει τα ιδανικά πρότυπα διεξαγωγής της δημοσιογραφίας.
Ο δημοσιογράφος είναι διαρκώς σε εγρήγορση και απαντά σε ηθικά
διλήμματα, γιατί είναι πάντα ορατός ο κίνδυνος να θυσιάσει την αλήθεια,
και να μεροληπτεί για λόγους εντυπωσιασμού, οκνηρίας, βιασύνης, ή και
προσωπικού συμφέροντος. Η ηθική μας ενθαρρύνει να πάρουμε μια απόφαση
επειδή έτσι οφείλουμε και όχι επειδή απλά μπορούμε.
Επομένως, ενώ σαν δημοσιογράφοι απολαμβάνουμε τα δικαιώματα που μας
απονέμουν οι νόμοι, δεν ξεχνάμε ποτέ τις ηθικές μας ευθύνες.
Εμπιστευόμαστε την κρίση του κοινού να διακρίνει, μέσα απ’ την
πολυφωνία, τι είναι πιο κοντά στην αλήθεια και τι είναι εντελώς
παραπλανητικό ή ψευδές.
Ο εντοπισμός του θέματος και της είδησης
Πώς εντοπίζουμε μια είδηση; Αρκεί ότι κάποιος δε θέλει να τη δει δημοσιευμένη; Όχι, είδηση μπορεί να είναι οτιδήποτε μπορεί να αφορά έναν άνθρωπο και τη ζωή του. Μια χρηστική πληροφορία π.χ. είναι είδηση. Όσο περισσότερους ανθρώπους όμως αφορά μια είδηση τόσες περισσότερες πιθανότητες έχει να ιεραρχηθεί ψηλά στο ενδιαφέρον του κοινού.
Ο δημοσιογράφος αναζητά τις ειδήσεις, όπως ο επιχειρηματίας, ο
επιστήμονας ή ο καλλιτέχνης αναζητά τις καλές ιδέες. Σε πρώτη φάση η
δουλειά του είναι να ερευνά με ανοικτό πνεύμα και περιέργεια.
Πρώτα απ’ όλα όμως χρειάζεται να εστιάσει. Σ’ έναν κόσμο που οι
περισπασμοί είναι άπειροι, ο δημοσιογράφος πρέπει να εστιάσει την
προσοχή του σ’ ένα θέμα και να το κοιτάξει απ’ όλες τις πλευρές. Μόνο
έτσι θα κατορθώσει να διαχωρίσει το ουσιώδες απ’ το περιττό. Ο
εντοπισμός καλών ιδεών είναι μια περίπλοκη διαδικασία.
Ο συγγραφέας Steven Johnson, έχεις μερικές καλές συμβουλές που μπορούν
να μας βοηθήσουν όλους: «Κάντε έναν περίπατο, καλλιεργήστε τις
διαισθήσεις σας. Να σημειώνετε κάπου τα πάντα, αλλά να φροντίσετε να
υπάρχει κάποια ανακατωσούρα στα κιτάπια σας. Μην φοβάστε τις καλότυχες
συμπτώσεις, αγκαλιάστε τες. Κάντε δημιουργικά λάθη. Ασχοληθείτε με
διάφορα χόμπι, καθίστε όσο γίνεται περισσότερο σε καφενεία και σε άλλα
ρευστά δίκτυα. Παρακολουθήστε τους συνδέσμους σας, αφήστε τους άλλους να
χτίζουν πάνω στις ιδέες σας, δανειστείτε, ανακυκλώστε. Εφεύρετε εκ νέου
τα πάντα. Υψώστε τη δική σας ανάστατη πλαγιά».
Τα εργαλεία του αυτόνομου δημοσιογράφου
Οι δημοσιογράφοι σήμερα
είναι εξαιρετικά τυχεροί γιατί έχουν κυριολεκτικά στα χέρια τους όλα τα
δυνατά μέσα: κείμενο, βίντεο, φωτογραφία, ηχητικό, και μπορούν να τα
αξιοποιήσουν ακόμα και μέσα από μια συσκευή, δημοσιεύοντάς τα σε όσες
πλατφόρμες επιθυμούν. Με το ίδιο προϊόν έρευνας μπορεί κάποιος να
παραγάγει κείμενα, φωτογραφίες, βίντεο ως και ηχητικά ντοκιμαντέρ.
Το αποτέλεσμα βεβαίως εξαρτάται απ’ τη στόχευση του αυτόνομου
δημοσιογράφου, απ’ αυτό δηλαδή που θέλει να πει, αλλά η γνώση των
εργαλείων του είναι απαραίτητη γιατί αυτή θα καθορίσει τον τρόπο με τον
οποίο θα αποτυπωθεί. Τα εργαλεία σήμερα είναι προσιτά σε όλους.
Όμως αυτή η ευκολία των εργαλείων είναι ο μεγαλύτερος εχθρός όσων
δημοσιογραφούν σήμερα, σε βαθμό που μπορεί να γίνει ακόμα και εμπόδιο.
Η πρόκληση του αυτόνομου δημοσιογράφου είναι να παρουσιάσει ένα
περιεχόμενο χρήσιμο, συναφές κι ενδιαφέρον, με ελκυστικό τρόπο κι άμεσα,
καθώς η προσοχή των ανθρώπων στους οποίους απευθύνεται μειώνεται όλο
και περισσότερο.
Εκτός των εργαλείων όμως ο αυτόνομος δημοσιογράφος χρειάζεται μια
διαδικασία για να δουλέψει. Εμείς σου προτείνουμε ένα τρόπο με 4 απλά
βήματα που μπορείς εύκολα να θυμάσαι. Θα τα αναλύσουμε όλα στις ενότητες
που ακολουθούν.
Τα 4 βήματα αφορούν στην έρευνα, το πλάνο, την παραγωγή και τη διακίνηση
του περιεχομένου. Θέλουμε να θυμάσαι ότι είναι μια συναρπαστική εποχή
για τους αυτόνομους δημοσιογράφους, κι ότι είμαστε τυχεροί που έχουμε
στα χέρια μας αυτή τη δύναμη. Η ευθύνη είναι μεγάλη, αλλά δεν πρέπει σε
καμία περίπτωση να είναι αποτρεπτική. Υπάρχουν εκεί έξω άφθονες
εξαιρετικές ιστορίες που περιμένουν εμάς να τις αφηγηθούμε.
Στην επόμενη παρουσίαση, θα μιλήσουμε για το πρώτο βήμα κάθε δουλειάς του δημοσιογράφου, την έρευνα.
B. Η έρευνα
Το πνεύμα της έρευνας
Ως αυτόνομος δημοσιογράφος ερευνάς διεξοδικά τα θέματά σου γιατί όπως κάθε ερευνητής, δε μπορείς ποτέ να βασίζεσαι μόνο στη διαίσθηση ή την φαντασία σου, πόσω μάλλον στις προκαταλήψεις ή στις φήμες που φτάνουν στα αυτιά σου. Ως ερευνητής δημοσιογράφος χρειάζεσαι διαρκώς πρόσβαση σε δεδομένα, σε τεκμήρια, σε αποδείξεις, σε γεγονότα, σε μαρτυρίες που δεν επιδέχονται αμφισβητήσεων προκειμένου να υποβάλεις στην κρίση του κοινού αξιόπιστες και χρήσιμες πληροφορίες. Φροντίζοντας βέβαια πάντα να δίνεις το λόγο σε όλες τις πλευρές. Η γνώμη σου θα είναι έτσι κι αλλιώς πάντα παρούσα.
Το βαθύτερο κίνητρό σου είναι η αναζήτηση της αλήθειας, ο βασικότερός σου μοχλός η περιέργεια και το κυριότερο καθήκον σου στην φάση της έρευνας είναι η ακαταπόνητη άντληση πληροφοριών. Όσο πιο μακριά απ’ τη «βολική σου ζώνη» κινηθείς, τόσο πιο μοναδικές και σπάνιες θα είναι οι πληροφορίες που θα συγκεντρώνεις. Ψάξε ακόμα και στα πιο απίθανα μέρη, μάθε να ρωτάς, διατήρησε την παιδική σου περιέργεια, εξάσκησε τη διπλωματία. Να ακολουθείς την περιέργειά σου. Συχνά το πρώτο αυθόρμητο ερώτημα που προκύπτει αβίαστα για ένα θέμα αξίζει να το ψάξεις περισσότερο. Μέσα από την τέχνη των ερωτήσεων γεννιούνται διαρκώς νέες ιδέες.
Να έχεις επίγνωση των προσωπικών σου πεποιθήσεων για το θέμα που ερευνάς, αλλά να είσαι έτοιμος ή έτοιμη να μπεις στα παπούτσια του άλλου. Να έχεις ενσυναίσθηση, αλλά να προσπαθείς να μην ταυτίζεσαι ολοκληρωτικά.
Σκέψου τον εαυτό σου σαν έναν ντετέκτιβ που δε σταματά ποτέ να δουλεύει. Εσύ είσαι αυτός ή αυτή που θα κολλήσει το παζλ του θέματός σου κι η έρευνά σου θα είναι πάντα το πιο συναρπαστικό μέρος της δουλειάς σου, γι’ αυτό δώσε της χώρο και χρόνο και κυρίως αναζήτησε τον πυρήνα και τις λεπτομέρειες του θέματός σου με πάθος.
Το θέμα και το κοινό
Όταν ψάχνεις το θέμα σου να θυμάσαι πάντα σε ποιους θέλεις να απευθύνεται το τελικό δημοσιογραφικό σου προϊόν. Αλλιώς θα γράψεις ένα θέμα που απευθύνεται σε έφηβους μαθητές που χρησιμοποιούν εντατικά έξυπνες συσκευές και αλλιώς αν αφορά μεσήλικες που προτιμούν την τηλεόραση.
Μην ξεχνάς ότι το κοινό σου ενδιαφέρεται να ακούσει για άλλους ανθρώπους. Τι τους ενθουσιάζει, τι τους απειλεί, τι τους δίνει χαρά, πόνο και άλλα συναισθήματα.
Το περιεχόμενό σου χρειάζεται να είναι συναφές, να αντανακλά δηλαδή κάτι ενδιαφέρον για το κοινό που αφορά. Ιδανικά, η πρώτη αντίδραση αυτού που θα δει, διαβάσει η που θα ακούσει την ιστορία σου θα πρέπει να είναι κάτι σαν: «Χμ αυτό δεν το ήξερα, δεν το είχα σκεφτεί!».
Δυνατές ιδέες που θα μετατρέψεις σε ενδιαφέρουσες ιστορίες μπορείς να βρεις παντού. Σε μεγάλα γεγονότα σε μια σημαντική δημόσια ομιλία
και σε μικρότερα γεγονότα, σε μια καλλιτεχνική έκθεση π.χ.
Κάθε ερευνητής όταν ξεκινά έχει μια λιγότερο ή περισσότερο σαφή ιδέα του θέματος με το οποίο καταπιάνεται. Όσο πιο ευρύ είναι το πεδίο που έχει επιλέξει, τόσο πιο περιεκτικές θα είναι και οι πηγές του. Καθώς η έρευνα προχωρά τόσο περισσότερο θα ξεκαθαρίζει και το θέμα του.
Σ’ έναν κόσμο άπειρων περισπασμών και πληροφοριών, το αίτημα είναι να εστιάσουμε και να αποσαφηνίσουμε όσο καλύτερα γίνεται το θέμα μας.
Δεν είναι λίγες οι φορές που στην πορεία μιας έρευνας, ένα εύρημα άλλαξε εντελώς ακόμα και το θέμα της.
Επομένως, η καλύτερη συμβουλή που μπορεί να δώσει κάποιος στον ερευνητή είναι: Να προσεγγίζεις τα ευρήματά σου με ανοικτό πνεύμα και να καταγράφεις τα πάντα, ακόμα και τα φαινομενικά άσχετα δεδομένα. Η οριστική μορφή του θέματός σου θα καθοριστεί απ’ την ίδια την πορεία της έρευνάς σου.
Ιδανικά, το θέμα σου θα μπορεί να περιγραφεί στου άλλους το πολύ σε 30 λέξεις. Μπορείς;