«Η ζωή, όταν γίνεται δημιουργική, έχει την τάση να επικεντρώνεται σε ορισμένα επαναλαμβανόμενα σχήματα, είτε αυτά είναι νεοπαγή και αυτοοργανούμενα, είτε είναι κατασκευασμένα από ανθρώπινο χέρι», έγραψε ο Steven Johnson στο βιβλίο του «Where Good Ideas Come From: The Seven Patterns of Innovation». Μέσα σ’ αυτήν την πρόταση κρύβεται το μυστικό της γέννησης ιδεών που αξίζουν. Ιδεών που δημιουργούν θετική αλλαγή. Ιδεών που αλλάζουν το ρου της ιστορίας. Ιδεών που ωθούν την εξέλιξη.
Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι καλές ιδέες αναφύονται σε στιγμές «Εύρηκα-Εύρηκα.» Όμως τόσο η παρατήρηση της Φύσης, η οποία μας διδάσκει, όσο και η παρατήρηση όλων των καινοτομιών που έχουν συμβεί στην ανθρώπινη ιστορία μας δείχνουν ότι οι ιδέες δεν προκύπτουν «σε μια στιγμή» αλλά δημιουργούνται όταν προσπαθούμε να επανεφεύρουμε το μέλλον συνενώνοντας όσες πιο πολλές και καλές ιδέες υφίστανται. Στη Φύση η εξέλιξη προχωράει συνδυάζοντας με πρωτότυπους τρόπους όλους τους διαθέσιμους πόρους εξερευνώντας την παρακείμενη δυνατότητα. Ο Stuart Alan Kauffman, ένας Αμερικανός θεωρητικός βιολόγος και ερευνητής των πολύπλοκων συστημάτων που μελετά την προέλευση της ζωής στη Γη, ονόμασε «παρακείμενη δυνατότητα» το κάθε είδους σκιώδες μέλλον που πλανάται στα όρια της παρούσας κατάστασης πραγμάτων, τον οδικό χάρτη όλων των τρόπων με τους οποίους το παρόν μπορεί να εφεύρει εκ νέου τον εαυτό του. Έτσι ακριβώς λειτουργεί και το «σύστημα» παραγωγής ιδεών.
Οι ιδέες και ο ανθρώπινος εγκέφαλος
Κάθε μέρα, σύμφωνα με μελέτη του National Service Foundation-NSF, ο κάθε άνθρωπος παράγει 12.000-50.000 σκέψεις οι οποίες είναι πολύπλοκες διατάξεις που που μπορεί να σχετίζονται με το παρελθόν, το παρόν ή το μέλλον και δημιουργούνται από την ένωση των νευρώνων του εγκεφάλου μας. Δυστυχώς το 80% αυτών είναι αρνητικές, άχρηστες. Το ζητούμενο λοιπόν είναι να γεννούμε ιδέες που ανήκουν στο 20%. Να παράγουμε ιδέες που είναι αποτέλεσμα της παραγωγικής δημιουργικότητας.
Πολλές έρευνες γίνονται τα τελευταία χρόνια από νευροεπιστήμονες που έχουν στόχο να ρίξουν φως στο θέμα «δημιουργικότητα» και πώς αυτή σχετίζεται με τον ανθρώπινο εγκέφαλο έτσι ώστε να κατανοήσουμε τη διαδικασία παραγωγής καινοτόμων ιδεών και να την προάγουμε.
Μέχρι πρότινος οι επιστήμονες μας έλεγαν ότι οι δημιουργικοί άνθρωποι χρησιμοποιούν περισσότερο το αριστερό μέρος του εγκεφάλου τους και οι αναλυτικοί το δεξιό. Όμως πρόσφατη έρευνα του Dr. Jeff Anderson, διευθυντή του fMRI Neurosurgical Mapping Service στο University of Utah, επέδειξε ότι τελικά οι συνδέσεις μεταξύ όλων των μερών του εγκεφάλου είναι αυτές που μας επιτρέπουν να είμαστε δημιουργικοί και αναλυτικοί και όχι συγκεκριμένο ημισφαίριό του.
Μία άλλη έρευνα που διεξήγαγε ομάδα επιστημόνων του Stanford University το 2015 έδειξε ότι οι δημιουργικοί άνθρωποι εμφανίζουν έντονη δραστηριότητα στην παρεγκεφαλίδα, το σημείο του εγκεφάλου που ελέγχει τις κινήσεις, και όχι στο δεξί μέρος του νεότερου εγκεφάλου όπως αναμενόταν. Η έρευνα αυτή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η αλληλεπίδραση του εγκεφάλου και της παρεγκεφαλίδας είναι αυτή που στηρίζει σιωπηρά την επεξεργασία των νοητικών αναπαραστάσεων και διευκολύνει τον αυθόρμητο αυτοσχεδιασμό και άρα τη δημιουργικότητα.
Ο Rémi Radel με τους συνεργάτες του στο University of Nice Sophia-Antipolis, France, κατέρριψε το μύθο ότι όταν είμαστε κουρασμένοι δεν είμαστε ικανοί να κάνουμε τίποτα. Με έρευνα που εκπόνησαν απέδειξαν ότι η πνευματική εξάντληση που μπορεί να προέλθει από την πολύ δουλειά και η οποία δεν μας επιτρέπει να ελέγχουμε τις σκέψεις μας, δημιουργεί εκείνες τις συνθήκες που οδηγούν σε παραγωγή αυθεντικών και πρωτότυπων ιδεών, γιατί πολύ απλά τότε δεν μπαίνουμε στη διαδικασία να φιλτράρουμε τις εκκεντρικές μας ιδέες και να τις «θάβουμε.»
Πώς να ενισχύσουμε τη δημιουργικότητα
Εκτός λοιπόν από το να είμαστε παρατηρητικοί και να καταγράφουμε ό,τι μας έρχεται στο νου όταν είμαστε κουρασμένοι (σύμφωνα με την έρευνα του Rémi Radel) τι άλλο μπορούμε να κάνουμε ώστε να προάγουμε τη δημιουργικότητά μας και άρα την παραγωγή νέων, «χρήσιμων» ιδεών; Μία συνταγή συγκεκριμένη δεν υπάρχει. Όμως υπάρχουν κάποια επαναλαμβανόμενα πρότυπα τα οποία μπορούν να μας υποδείξουν τρόπους, τεχνικές τις οποίες μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε προκειμένου να φτάσουμε να πούμε το «Εύρηκα-Εύρηκα!»
Πολλοί ερευνητές αλλά κυρίως η καθημερινότητα και οι άνθρωποι που είναι idea generators μας λένε ότι μία βόλτα στην εξοχή, η σωματική άσκηση, η σωστή διατροφή, το παίξιμο ενός παιχνιδιού μπορούν να βοηθήσουν στην προαγωγή της δημιουργικότητας γιατί επιτρέπουν το σώμα να λειτουργήσει πιο «φυσικά.» Και στην παραγωγή των ιδεών συμμετέχει όλο το σώμα και όχι μόνο ο εγκέφαλος, γιατί πολύ απλά το σώμα μας είναι ένα σύνολο από επί μέρους συστήματα που αλληλεπιδρούν. Και όταν το σώμα λειτουργεί πιο «φυσικά» και βρίσκεται σε μία κατάσταση πιο ήρεμη, πιο χαλαρή αλλά και πιο ευχάριστη, τότε εκκρίνεται περισσότερη ντοπαμίνη, η οποία, όπως έχει αποδειχθεί από έρευνα της Alice Flaherty, νευροπιστήμονας που ασχολείται χρόνια με το θέμα «δημιουργικότητα», είναι αυτή η ορμόνη η οποία χρησιμοποιείται από συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου μας, τις κάνει αυτές τις περιοχές πιο δραστήριες και τότε γινόμαστε πιο δημιουργικοί. Γι’ αυτό και πολλές «καλές» ιδέες μας έρχονται όταν κάνουμε ντους. Κι αν η έκκριση ντοπαμίνης συνδυαστεί και με τον περισπασμό, ο οποίος, όπως μας λέει η ερευνήτρια του Harvard Shelley H. Carson, μας προσφέρει εκείνο το διάλλειμα το οποίο θα μας αποδεσμεύσει από τις εμμονές που έχουμε με τις μη αποτελεσματικές λύσεις, τότε μπορούμε να γίνουμε ακόμα πιο δημιουργικοί.
Με τα προαναφερόμενα συμφωνεί και ο John Cleese, ηθοποιός, κωμικός, συγγραφέας και παραγωγός ταινιών, ο οποίος μας προτείνει να δημιουργούμε όσο πιο συχνά μπορούμε οάσεις που μας απομακρύνουν από την τρέλα της μοντέρνας ζωής ώστε να νιώθουμε ασφαλείς και έτσι να αφήνουμε τις ιδέες μας να ξεπηδήσουν. Και λέει χαρακτηριστικά: «Η δημιουργικότητα λειτουργεί όπως μία χελώνα… βγάζει το κεφάλι της λίγο νευρικά για να δει αν το περιβάλλον είναι ασφαλές για να βγει μετά ολόκληρη έξω.»
Άρα, η δημιουργία ενός εσωτερικού (σωματικού) και εξωτερικού περιβάλλοντος που προάγει την παραγωγή ιδεών είναι το πρώτο βήμα για να γίνουμε πιο δημιουργικοί. Υπάρχουν όμως και διάφορες τεχνικές, οι οποίες χρησιμοποιούνται από ομάδες και ενισχύουν τη δημιουργικότητα.
Η πιο ευρέως γνωστή τεχνική είναι το Brainstorming-Καταιγισμός Ιδεών. Σύμφωνα με τον Alex Faickney Osborn, τον δημιουργό της, ο καταιγισμός ιδεών είναι μία μέθοδος μέσω της οποίας μία ομάδα προσπαθεί να βρει λύση σε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα, συγκεντρώνοντας ένα σύνολο από ιδέες που προκύπτουν αυθόρμητα από τα μέλη της. Αυτή η τεχνική έχει αρχίσει τα τελευταία χρόνια να αντικαθίσταται από άλλες, πιο αποτελεσματικές,. Το Brainstorming θεωρείται ότι είναι μία «δύσκολη» μέθοδος διότι για την σωστή διεξαγωγή του απαιτείται να τηρούνται συγκεκριμένοι κανόνες, δεν ενδείκνυται για μεγάλες ομάδες, δεν ταιριάζει σε όλους τους ανθρώπους γιατί κάποιοι ίσως να μην μπορούν να εκφράσουν δημόσια τις ιδέες τους και επίσης μπορεί η συζήτηση να ξεφύγει αν οι συμμετέχοντες δεν είναι καλά εκπαιδευμένοι κι έτσι να χαθεί η στόχευση.
Αντί του Brainstorming άρχισαν και χρησιμοποιούνται περισσότερο οι ακόλουθες τεχνικές:
Brainwriting: μία μέθοδος κατά την οποία ζητείται από τους συμμετέχοντες να γράψουν τρεις (3) ιδέες πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα μέσα ένα μικρό χρονικό, συγκεκριμένο, διάστημα και στη συνέχεια να περάσουν το χαρτί στο διπλανό τους, ο οποίος θα γράψει άλλες τρεις (3) ιδέες αφού διαβάσει αυτές που ήδη έχουν γραφτεί. Μετά από δέκα (10) με (15) λεπτά σε κάθε χαρτί υπάρχουν πολλές διαφορετικές ιδέες, γραμμένες από πολλούς διαφορετικούς συμμετέχοντες. Το Brainwriting είναι αποτελεσματικό γιατί μέσα σε λιγότερο χρόνο παράγονται περισσότερες ιδέες οι οποίες έχουν «χτιστεί» πάνω σε ιδέες άλλων και άρα είναι πιο διευρυμένες.
Note-and-Vote: μία τεχνική που χρησιμοποιείται από τις ομάδες της Google Ventures σύμφωνα με την οποία το κάθε μέλος της ομάδας, μέσα σε δέκα (10) λεπτά γράφει όσες περισσότερες ιδέες έχει, χωρίς να μιλάει σε κανέναν. Στη συνέχεια, δίδονται δύο (2) λεπτά ώστε ο κάθε ένας να διαλέξει από μόνος του δύο (2) από τις ιδέες που έχει καταγράψει και τις θεωρεί πιο «καλές.» Μετά τα άτομα διαβάζουν φωναχτά τις ιδέες τους και ο facilitator τις καταγράφει σε πίνακα, χωρίς να γίνονται σχόλια από κανέναν. Για τα επόμενα πέντε (5) λεπτά, ο κάθε συμμετέχοντας σκέφτεται και επιλέγει μία από τις ιδέες που έχουν καταγραφεί και την ψηφίζει φωναχτά εξηγώντας με λίγα λόγια γιατί την επέλεξε. Υπάρχει ένας άνθρωπος ο οποίος στο τέλος αποφασίζει με βάση τις ψήφους ποια ιδέα θα προχωρήσει. Πρόκειται για μία μέθοδο γρήγορη, η οποία διεξάγεται παράλληλα, και ο καθένας λαμβάνει την ευθύνη που του αναλογεί.
Greenhousing Ideas: η ομάδα ?Whatif! ανέπτυξε αυτή την τεχνική που μπορεί να χρησιμοποιηθεί εύκολα από ανθρώπους που δεν είναι εξοικειωμένοι με μεθόδους παραγωγής ιδεών. Στηρίζεται στη λογική του «χτισίματος» μιας ιδέας, στη συνεργασία και πάντα οδηγεί στην παραγωγή υλοποιήσιμων ιδεών. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης μιας ομάδας «δημιουργών» ακούγεται πολύ συχνά η ερώτηση «Πώς μπορούμε αυτό που λέμε να το κάνουμε πραγματικότητα;» Συνήθως χρησιμοποιείται σε μικρές ομάδες, οι οποίες αποτελούνται από άτομα διαφόρων ειδικοτήτων και υπάρχει και ένας facilitator καθοδηγεί τη διαδικασία.
Οι ανοιχτές πλατφόρμες
Είδαμε τι μας λένε οι επιστήμονες για το πώς λειτουργεί η δημιουργικότητα. Είδαμε τρόπους και τεχνικές που μπορούν να προάγουν τη δημιουργικότητά μας. Όμως αυτό που ξεχνούμε, ειδικά μέσα στα ανταγωνιστικά περιβάλλοντα στα οποία ζούμε, είναι ότι στη Φύση οι ιδέες παράγονται ελεύθερα. Η Φύση αποτελεί μία ανοικτή πλατφόρμα, χωρίς περιορισμούς. Η φυσική εξέλιξη πραγματοποιείται μέσα σε ρευστά, ανοιχτά δίκτυα, όπου οι «συμπτώσεις» επιτρέπονται, όπου το «χτίσιμο» είναι η νόρμα, όπου η συνεργασία είναι η αναγκαία προϋπόθεση.
Οι πραγματικά «χρήσιμες» ιδέες παράγονται σε περιβάλλοντα όπου οι πληροφορίες ρέουν, διαχωρίζονται και στη συνέχεια ενοποιούνται. Σε περιβάλλοντα μη ανταγωνιστικά, ανοιχτά, όπου οι ιδέες δεν είναι κρυμμένες, αλλά οι άνθρωποι τις μοιράζονται, τις διευρύνουν, τις διασύνδεουν και δημιουργούν νέες «μεγαλύτερες.» Σ’ αυτήν τη φυσική πραγματικότητα άλλωστε στηρίζεται και η Δημιουργική Οικονομία που αποτελεί και το μέλλον.
Και θα κλείσω με τον ίδιο τρόπο που ξεκίνησα αυτό το άρθρο…
«Υπάρχουν πάντα καλές ιδέες, υπάρχουν όμως και εκείνες οι καλές ιδέες που διευκολύνουν την ανάδειξη νέων καλών ιδεών.»
-Steven Johnson
Δήμητρα Ζερβάκη, EMBA, PMP, TTT
