ACTION M ..: ΕΛΛΑΣ: Η πανάρχαια καταγωγή του Καρναβαλιού

Το Καρναβάλι σηματοδοτεί ένα τέλος και μια καινούρια αρχή: το τέλος του χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Είναι ένα μεταίχμιο, ένα σημείο μεταβατικό, ανάμεσα σε δύο εποχές. Κι όπως συχνά συμβαίνει στις παραδόσεις των λαών, οι άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να τιμήσουν αυτά τα σημεία σταθμούς, ντύνοντάς τα με πλήθος έθιμα, δοξασίες και τελετουργίες. Αυτή την ανάγκη τη βλέπουμε ήδη από την αρχαιότητα, όπως βλέπουμε και πολλά από τα στοιχεία που περιλαμβάνουν τα παραδοσιακά Καρναβάλια. Αναζητώντας τις αρχαίες ρίζες του Καρναβαλιού, θα ανακαλύψουμε το βαθύτερο νόημα κάποιων εθίμων, που με πείσμα επιβιώνουν ή αναβιώνουν μέσα στους αιώνες, φέρνοντας κοντά μας κάτι από τη μαγεία και το μυστήριο άλλων εποχών.

Αν θέσουμε το ερώτημα ποιος είναι ο θεός του Καρναβαλιού, η απάντηση είναι σαφής: ο Διόνυσος. Είναι ο θεός του κρασιού και του γλεντιού, των αστείων πειραγμάτων, του εκστατικού χορού, αλλά και της μεταμφίεσης. Είναι ακόμη μια μορφή κατεξοχήν ερωτική. Κι αν πάμε πίσω στο χρόνο, θα δούμε ότι πράγματι τις μέρες αυτές στην αρχαία Αθήνα και αλλού γιόρταζαν μια γιορτή βακχική: τα Ανθεστήρια.

Ανθεστήρια και Ψυχοσάββατα

Ο Διόνυσος είναι ένας θεός που εξάπτει τη φαντασία: γονιμικός και μανιοδότης, γυναικείος και φαλλικός συνάμα. Αγαπάει τα όρη και τα δάση, την άγρια Φύση. Συχνά εμφανίζεται ζωόμορφος και κερασφόρος. Είναι ακόμη προστάτης της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της έκστασης…

Η στενή σχέση του Διόνυσου με τη γη μας ενδιαφέρει άμεσα, μια που το Καρναβάλι έχει τις ρίζες του σε πανάρχαιες τελετές γονιμότητας. Άλλωστε, τα Ανθεστήρια, όπως μαρτυρεί το όνομά τους, είναι μια γιορτή των λουλουδιών, της Φύσης που ξαναγεννιέται καθώς ο χειμώνας τελειώνει και πλησιάζει η άνοιξη. Γιορταζόταν από τις 11 ως τις 13 του σεληνιακού μήνα Ανθεστηριώνα, που αντιστοιχεί περίπου στο δικό μας Φεβρουάριο.

Τη δεύτερη μέρα της γιορτής, που ονομαζόταν Χοές, συνήθιζαν να στεφανώνουν τα τρίχρονα παιδιά με λουλούδια. Όπως μαρτυρεί ο Παναγής Λεκατσάς, ο οποίος έχει γράψει μια εκπληκτική μελέτη για το Διόνυσο, «το Στεφάνωμα είναι επαφή με τη βλάστηση, που ενσωματώνει τη δύναμη της ανανεούμενης Ζωής, κι η επαφή τούτη είναι γνώριμη μυητική πράξη».

Υπήρχε μάλιστα το έθιμο ο θεός, ή μάλλον το άγαλμά του, να καταφτάνει στο ιερό του μέσα σε ένα καράβι. Μια αρχαία αγγειογραφία που απεικονίζει τη σκηνή αυτή τον παρουσιάζει να κρατάει στο χέρι λουλούδι. Άλλωστε, ο ίδιος είχε και τους τίτλους Άνθιος, Ανθιστήρ και Μελανθίδης. Και μια που μιλήσαμε για τον ερχομό του Βάκχου μέσα σε καράβι, ας δούμε και ένα αντίστοιχο έθιμο που υπάρχει σήμερα: στο Καρναβάλι της Αιδιψού ο Καρνάβαλος φτάνει στην παραλία μέσα σε μια βάρκα.

Το γονιμικό χαρακτήρα των Ανθεστηρίων φανερώνουν και οι συνήθειες της τρίτης μέρας της γιορτής, που ονομαζόταν Χύτροι. Οι χύτροι είναι τα πήλινα αγγεία μέσα στα οποία μαγείρευαν την πανσπερμία, ένα πλήθος από σπόρους. Αυτή προσφερόταν στα πνεύματα των νεκρών και στο συνοδό τους, το χθόνιο Ερμή.

Αυτή η συνήθεια εύκολα μας θυμίζει ένα στοιχείο της νεοελληνικής παράδοσης. Η πανσπερμία δεν είναι άλλη από τα σημερινά κόλλυβα, που προσφέρονται στις νεκρές και τους νεκρούς τα Ψυχοσάββατα. Δεν είναι τυχαίο ότι το δεύτερο Σάββατο των Αποκριών θεωρείται Ψυχοσάββατο. Την ημέρα των Χύτρων πιστευόταν οι ψυχές γυρίζουν για λίγο στον επάνω κόσμο.

Παρόμοια έθιμα συναντάμε και σε άλλους λαούς. Στην Αγγλία την τελευταία μέρα του Οκτωβρίου γιορτάζεται το Χαλογουίν, που συνδυάζει το αποκριάτικο στοιχείο της μεταμφίεσης με την πεποίθηση ότι εκείνη την ημέρα τα πνεύματα των νεκρών ανεβαίνουν για λίγο στη γη. Αυτά βέβαια είναι καθαρά παγανιστικά στοιχεία, όπως και το Καρναβάλι. Έχουν τις ρίζες τους στα έθιμα των κελτικών λαών.

Μαινάδες και μασκαράδες

Σε διάφορους διονυσιακούς μύθους και τελετουργίες υπάρχει το στοιχείο της μεταμόρφωσης ή της μεταμφίεσης, που αποτελεί και βασικό χαρακτηριστικό της Αποκριάς. Μπορούνε λοιπόν να αντιληφθούμε ότι αρχικά δεν ήταν ένας αστεϊσμός, όπως σήμερα, αλλά κάτι πολύ βαθύτερο. Μέσα στο πλαίσιο της τελετουργίας, οι άνθρωποι ένιωθαν ότι πραγματικά ενσάρκωναν αυτό το οποίο αντιπροσώπευε η μεταμφίεσή τους. Η ίδια η γονιμική ενέργεια της Φύσης περνούσε μέσα στους λατρευτές και τις λατρεύτριες, τους ιερείς και τις ιέρειες, που ντύνονταν με δέρματα ζώων, όπως οι Μαινάδες.

Το στοιχείο της ζωομορφικής μεταμφίεσης το συναντάμε από πολύ παλιές εποχές. Για παράδειγμα, στη νότια Γαλλία, στο σπήλαιο Tρεις Aδελφοί (Trois Frères), ανακαλύφθηκε μια παλαιολιθική απεικόνιση ενός άνδρα μασκαρεμένου σε ελάφι. Αγαλματάκια της νεολιθικής περιόδου παρουσιάζουν ανθρώπινες μορφές που φορούν μάσκες με μορφή ζώων.

Εικάζεται ότι διάφοροι μύθοι και απεικονίσεις των ιστορικών χρόνων που σώθηκαν ως εμάς ενδέχεται ν’ αποτελούν διαστρεβλωμένες μορφές πανάρχαιων τελετουργιών. Οι Κένταυροι, για παράδειγμα, μπορεί αρχικά να ήταν άντρες μεταμφιεσμένοι σε άλογα. Οι Σάτυροι ίσως να ήταν λατρευτές με τραγόμορφη αμφίεση, ενώ ο Μινώταυρος μπορεί κάποτε να ήταν ένας κρητικός ιερέας που έφερε τη μάσκα του ιερού ταύρου.

Ζωομορφικές μεταμφιέσεις βλέπουμε και σήμερα σε διάφορα παραδοσιακά Καρναβάλια, όπως στη Σκύρο: εκεί η φορεσιά του τσοπάνη συνδυάζεται με την προβιά της μάσκας και τα κουδούνια που κρέμονται στη μέση. Η λαογραφική έρευνα ανάγει το έθιμο αυτό στο 19^ο αι., όμως μοιάζει ν’ αποτελεί απόηχο πολύ παλιότερων συνηθειών. Μας δείχνει τη δύναμη που έχουν κάποια παραδοσιακά στοιχεία, όπως η μεταμφίεση με στοιχεία ζωώδη και ο χορός. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούμε και σ’ άλλα μέρη της Ελλάδας. Ένα παράδειγμα είναι οι «Αρκούδες», δρώμενο που τελείται στο Βώλακα του νομού Δράμας στις 8 Ιανουαρίου.

Ανακαλύπτοντας ξανά το Διόνυσο

Πάρα πολλά αρχέγονα στοιχεία παραμένουν ζωντανά σε διάφορα μέρη της χώρας μας. Για παράδειγμα, το φαλλικό στοιχείο, που παραπέμπει στη γονιμική ιδιότητα του Βάκχου, διατηρείται ακόμη σε ορισμένα παραδοσιακά Καρναβάλια, όπως στον Τύρναβο και στην Αγία Άννα της Εύβοιας. Αναβιώσεις των αρχαίων Φαλληφορίων έχουν τελεστεί και στην πόλη των Αθηνών από οργανώσεις που έχουν αναφορά στην ελληνική πολυθεϊστική θρησκεία.

Συμμετέχοντας σε διονυσιακού τύπου δρώμενα μπορεί κανείς να νιώσει την αρχετυπική τους ενέργεια, αλλά και την κάθαρση που προσφέρουν, απελευθερώνοντας καταπιεσμένα συναισθήματα. Άλλωστε, η κάθαρση υπήρξε βασικό συστατικό του αρχαίου δράματος, το οποίο προήλθε από τις διονυσιακές γιορτές. Ο “Ελευθερεύς Διόνυσος” είναι εκείνος που μας απελευθερώνει από τα δεσμά μας, από τα πρέπει και τα μη, σπάζοντας τα στερεότυπα και τα ταμπού για να μας διδάξει έναν άλλο τρόπο ύπαρξης. Γιατί η ελευθερία και ο έρωτας είναι αναπόσπαστα στοιχεία του Καρναβαλιού και του βακχικού πνεύματος…