Οι περισσότεροι Έλληνες φιλόσοφοι ήθελαν να βρουν το ΕΝ πίσω από τα ΠΟΛΛΑ δηλαδή κάποια λογική ενότητα και τάξη μέσα στην χαώδη πλημμυρίδα και πολλαπλότητα του κόσμου.
‘’ΕΝ ΤΩ ΠΑΝ’’ είπαν αλλά το πρόβλημα της φιλοσοφίας ήταν το τι είναι αυτό το ΕΝ.
Ο Εφέσιος φιλόσοφος είπε το ΠΥΡ.
‘’Αυτός ο κόσμος….δεν έγινεν ούτε από θεόν ούτε από άνθρωπον, αλλά υπήρξε πάντοτε και είναι και θα είναι αείζωον πύρ, αιθόμενον μέτρω και σβεννύμενον μέτρω’’.
Το ΠΑΝ είναι μια μορφή πυρός, είτε στην ‘’κάθοδο’’ του με την προοδευτική συμπύκνωση σε υγρασία νερό και γη, είτε στην ‘’άνοδο’’ του από την γη, σε νερό υγρασία και πυρ.
Ο φιλόσοφος αν και βρίσκει μια παρήγορη σταθερότητα στο Αιώνιο Πυρ, συνταράσσεται από τις ατελείωτες μεταμορφώσεις του.
Ο δεύτερος σημαντικός πυρήνας της σκέψης του είναι η αιωνιότητα και η πανταχού παρουσία της αλλαγής.
Δεν βρίσκει τίποτα στατικό στο κόσμο, την διάνοια ή την ψυχή.
ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΟΛΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ!!!
Καμιά κατάσταση δεν παραμένει αμετάβλητη έστω και για λίγο.
Το ΠΑΝ παύει να είναι ότι ήταν και γίνεται ότι θα είναι.
Έλεγε ‘’τα πάντα ρεί, ουδέν μένει’’.
Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στον ίδιο ποταμό γιατί τα νερά ρέουν συνεχώς.
‘’Είμεθα και δεν είμεθα’.’
Το Σύμπαν είναι ένα απέραντο ‘’γίγνεσθαι’’.
Η πολλαπλότητα, η ποικιλία, η αλλαγή είναι τόσο πραγματικά όσο και η ενότητα, η ταυτότητα και η ζωή.
Τα ΠΟΛΛΑ είναι τόσο πραγματικά όσο και το ΕΝ.
Τα ΠΟΛΛΑ είναι το ΕΝ.
Κάθε αλλαγή είναι ένα πέρασμα των πραγμάτων προς ή από την κατάσταση του πυρός.
Το ΕΝ είναι τα ΠΟΛΛΑ.
Ακόμα και μέσα στη καρδιά του πυρός φτερουγίζει η ακατάπαυστη αλλαγή.
Το τρίτο στοιχείο προβληματισμού του φιλοσόφου είναι η ενότητα των αντιθέσεων, η αλληλεξάρτηση των αντιθέσεων και η αρμονία της πάλης!!!
Για αυτόν ο θεός είναι ημέρα και νύχτα, χειμώνας και καλοκαίρι, πόλεμος και ειρήνη, κορεσμός και πείνα.
Το καλό και το κακό είναι το ίδιο, η αρετή και η κακία είναι μία.
Η ζωή και ο θάνατος είναι το ίδιο, επίσης η εγρήγορση και ο ύπνος, η νεότητα και το γήρας.
Όλα αυτά τα αντίθετα είναι στάδια σε μια κυμαινόμενη κίνηση, στιγμές του αιώνια μεταβαλλόμενου πυρός.
Κάθε μέλος σε ένα αντίθετο ζεύγος είναι αναγκαίο για τη σημασία και την ύπαρξη του άλλου.
Η πραγματικότητα είναι η ένταση και η αλληλεπίδραση, η εναλλαγή και η ανταλλαγή, η ενότητα και η αρμονία των αντιθέτων.
Δεν αντιλαμβανόμαστε πως εκείνο που διαφέρει από τον εαυτό του, συμφωνεί με τον εαυτό του!!!!!!!!!
Υπάρχει συντονισμός αντιθέτων τάσεων όπως στο τόξο και στην άρπα.
Όπως η ένταση της χορδής, που χαλαρωμένη ή τανυζόμενη δημιουργεί την αρμονία των κραδασμών, που ονομάζεται μουσική ή νότα, έτσι και η εναλλαγή και η πάλη των αντιθέτων δημιουργεί την ουσία και την σημασία και την αρμονία της ζωής και της αλλαγής!!
Στη πάλη οργανισμού προς οργανισμό, ανθρώπου προς άνθρωπο, άντρα προς γυναίκα, γενεάς προς γενεά, τάξης προς τάξη, έθνους προς έθνος, ιδέας προς ιδέα, πίστης προς πίστη, οι αντιμαχόμενες αντιθέσεις ,είναι το στημόνι και το υφάδι του αργαλειού της ζωής, που εργάζονται για αντίθετους σκοπούς για να παράγουν την αόρατη ενότητα και κρυφή αρμονία του συνόλου.
Από τα πράγματα που διαφέρουν προέρχεται ο ωραιότερος συντονισμός!!!!!!!!!!!
Και οι τρεις αυτές αρχές – πυρ, αλλαγή και ενότητα των αντιθέσεων – ενυπάρχουν στην αντίληψη του φιλόσοφου περί ψυχής και θεού.
Γελάει με εκείνους που προσπαθούν μάταια να εξαγνιστούν από την ενοχή του αίματος μιαίνοντας τον εαυτό τους με αίμα ή που προσφέρουν δεήσεις στα αγάλματα σαν να συνομιλούν με οικίες.
Αυτοί οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τίποτα για την πραγματική φύση των θεών.
Ούτε επίσης δέχεται την ατομική αθανασία.
Όπως όλα τα πράγματα, και ο άνθρωπος επίσης είναι μια μεταβλητή και άστατη φλόγα, που ανάβει και σβήνει όπως το φως την νύχτα.
Αλλά και πάλι ο άνθρωπος είναι πυρ.
Η ψυχή η ζωτική αρχή είναι μέρος της αιώνιας ενέργειας που υπάρχει σε όλα τα πράγματα.
Και σαν ενέργεια ποτέ δεν πεθαίνει!!!
Ο θάνατος και η γέννηση είναι αυθαίρετα σημεία λαμβανόμενα στην ροή των πραγμάτων από το αναλυτικό ανθρώπινο πνεύμα.
Αλλά από την αμερόληπτη άποψη του Σύμπαντος, είναι απλά φάσεις της ατέρμονης αλλαγής των μορφών.
Ανά πάσα στιγμή κάποιο μέρος μας πεθαίνει ενώ το σύνολο ζει.
Κάθε δευτερόλεπτο ένας από εμάς πεθαίνει ενώ η Ζωή ζει.
Ο θάνατος είναι μια αρχή καθώς και ένα τέλος.
Η γέννηση είναι ένα τέλος καθώς και μια αρχή.
Οι λέξεις μας, οι σκέψεις μας, ακόμα και τα ήθη μας είναι προλήψεις και αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα μας ως ατόμων και ομάδων.
Η φιλοσοφία πρέπει να βλέπει τα πράγματα υπό το πρίσμα του συνόλου!!!
Για τον θεό όλα τα πράγματα είναι ωραία και καλά και ορθά.
Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που θεωρούν μερικά πράγματα εσφαλμένα και μερικά ορθά.
Όπως η ψυχή είναι μια περαστική γλώσσα της ακατάπαυστα μεταβαλλόμενης φλόγας της ζωής, έτσι και ο θεός είναι το αιώνιο πυρ, η ‘’ακατάστροφος’’ δύναμη του κόσμου.
Είναι η ενότητα που συνδέει όλα τα αντίθετα, η αρμονία όλων των εντάσεων, το άθροισμα και η σημασία κάθε πάλης.
Αυτό το θείο πυρ, όπως και η ζωή (γιατί τα δύο είναι παντού ένα), μεταβάλλει πάντοτε την μορφή του και πάντοτε ανέρχεται ή κατέρχεται την κλίμακα της αλλαγής, και πάντοτε αναλίσκει και δημιουργεί εκ νέου τα πράγματα.
Σε κάποια μακρινή ημέρα έλεγε ο φιλόσοφος:
‘’Το πυρ θα κρίνει και θα καταδικάσει όλα τα πράγματα, θα τα καταστρέψει και θα ανοίξει το δρόμο για νέες μορφές σε μια Τελευταία Κρίση ή καταστροφή του κόσμου’’.
Ωστόσο, η λειτουργία του Αθάνατου Πυρός δεν στερείται νοήματος και τάξης.
Αν μπορούσαμε να αντιληφθούμε τον κόσμο στο σύνολο του, θα τον βλέπαμε με μια απέραντη απρόσωπη σοφία, με έναν ΛΟΓΟΝ.
Έτσι θα καταβάλαμε τη προσπάθεια να διαμορφώσουμε την ζωή μας σύμφωνα προς αυτό τον τρόπο της Φύσης, αυτόν το νόμο του Σύμπαντος, αυτήν την σοφία που είναι ο Θεός.
Προέτρεπε τον λαό:
«Είναι φρόνιμον να ακούετε όχι εμέ αλλά τον ΛΟΓΟΝ, να αναζητήτε και να ακολουθήτε την απεριόριστον λογικήν του συνόλου».
Όταν ο Ηράκλειτος εφαρμόζει στην ηθική του αυτές τις τέσσερεις βασικές αντιλήψεις της σκέψης του – ενέργεια, αλλαγή, ενότητα αντιθέσεων και λογική του συνόλου – φωτίζει ολόκληρη τη ζωή και την ανθρώπινη διαγωγή!!!
Η ενέργεια, υποταγμένη στην λογική και συνδεδεμένη με την τάξη, είναι το μεγαλύτερο αγαθό!!
Η αλλαγή δεν είναι κακό είναι δώρο.
Έλεγε με ενέργεια:
«Εις την αλλαγήν ευρίσκει κανείς ανάπαυσιν. Είναι κόπωσις να μοχθή κανείς πάντοτε εις τα ίδια πράγματα και πάντοτε να αρχίζη εκ νέου»
Η αμοιβαία ανάγκη των αντιθέσεων κάνει κατανοητή και άρα συγγνωστή τη πάλη και τα βάσανα της ζωής.
«Διά τους ανθρώπους δεν είναι το καλλίτερον να αποκτούν ό,τι επιθυμούν».
Η ασθένεια, κάνει την υγεία ευχάριστη.
Το κακό, καλό.
Την πείνα, κορεσμό.
Τον μόχθο, ανάπαυση.
Κατηγορεί όσους επιθυμούν το τέλος της διαμάχης του κόσμου.
Δίχως αυτή την ένταση των αντιθέσεων δεν θα υπήρχε «συντονισμός», δεν θα υπήρχε ύφανση του ιστού της ζωής, δεν θα υπήρχε ανάπτυξη.
Η αρμονία δεν είναι τέλος συγκρούσεως, είναι μια ένταση, όπου κανένα στοιχείο δεν νικά οριστικά, αλλά αμφότερα λειτουργούν απαραίτητα (όπως ο ριζοσπαστισμός της νεότητας και η συντηρητικότητα του γήρατος).
Ο αγώνας της ζωής είναι αναγκαίος, για να διαχωρίζονται οι καλύτεροι από τους χειρότερους!!
«Ο αγών είναι ο πατήρ όλων και ο βασιλεύς όλων.
Μερικούς τους εξέλεξε δια να είναι θεοί και μερικούς δια να είναι άνθρωποι.
Μερικούς τους έκαμε σκλάβους και μερικούς ελεύθερους».
Στο τέλος η σύγκρουση είναι δικαιοσύνη!!!
Ο ανταγωνισμός των ατόμων, των ομάδων, των ειδών, των θεσμών και των αυτοκρατοριών, αποτελεί το ανώτατο δικαστήριο φύσεως, οι αποφάσεις του οποίου είναι ανέκκλητες.
Η θεωρία του θείου Πυρός πέρασε στον Στωικισμό.
Η αντίληψη της τελικής ανάφλεξης διαβιβάστηκε διαμέσου του Στωικισμού στον Χριστιανισμό.
Ο Λόγος ή η λογική της φύσης έγινε στην χριστιανική θεολογία, ο θείος Λόγος, η προσωποποίηση της σοφίας, με την οποία ή διαμέσου της οποίας ο Θεός δημιουργεί και κυβερνά τα πάντα.
Κατά κάποιο τρόπο ο φιλόσοφος προετοίμασε τη πρώτη σύγχρονη αντίληψη περί του φυσικού νόμου.
Η αρετή ως υπακοή στην φύση έγινε σύνθημα του Στωικισμού.
Η ενότητα των αντιθέσεων αναζωογονήθηκε έντονα από τον Έγελον.
Η ιδέα της αλλαγής επανήλθε με τον Μπέρξον.
Η αντίληψη της συγκρούσεως και της πάλης που καθορίζουν όλα τα πράγματα επανεμφανίζεται στον Δαρβίνο, τον Σπένσερ και τέλος τον Νίτσε, ο οποίος ύστερα από (24) αιώνες συνεχίζει το πόλεμο του Ηράκλειτου κατά της Δημοκρατίας!!!
Ο φιλόσοφος υποστήριζε ότι η Δημοκρατία ήταν λάθος.
Έλεγε ότι υπάρχουν πολλοί κακοί αλλά λίγοι καλοί.
Για αυτόν ένας άνθρωπος αξίζει όσο δέκα χιλιάδες, αν είναι ο καλύτερος.
Ωστόσο η φιλοσοφία του Ηράκλειτου η οποία έφτασε σε εμάς και συγκεντρώνεται σε (130) διάσπαρτα κύρια αποσπάσματα είναι από τα μεγαλύτερα προϊόντα του Ελληνικού πνεύματος.
Παρουσίαση ιστορική επιμέλεια : Γιώργος Χαβαλές
1. ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Προσπάθησα μετά από πολλές και διαφορετικής προσέγγισης μελέτες να αποδώσω με απλό και κατανοητό τρόπο μερικά αποσπάσματα του εκπληκτικού έργου του Εφέσιου ''σκοτεινού''αρχαίου μεγάλου διανοητή ο οποίος άφησε τεράστια παρακαταθήκη με το αξεπέραστο έργο του στο σύγχρονο πολιτισμό μας.
Μάλιστα όταν ο μεγάλος Μαθηματικός Α. Αϊνστάιν μελετούσε τον Ηράκλειτο πολλές φορές δάκρυζε από συγκίνηση και απέραντο θαυμασμό για τον Έλληνα φιλόσοφο.
Αν προσέξει και σταθεί κανείς στα νοήματα που ξεδιπλώνονται στο κείμενο θα βγει πολλαπλά κερδισμένος και αρκούντως διαφωτισμένος σε πολλά ερωτηματικά που απασχολούν το κόσμο και την σχέση του με τον άνθρωπο γενικότερα.
Καλή ενατένιση
2. ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Ηράκλειτος ο Εφέσιος
Διαλεκτική Κόσμου και Λόγου
1
Κείμενο ‒ Μετάφραση
Β 30
κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.
Αυτόν-εδώ τον κόσμο, τον ίδιο για όλα τα όντα, ούτε κανείς από τους θεούς ούτε κανείς από τους ανθρώπους τον έπλασε, αλλά ήταν ανέκαθεν και είναι και θα είναι αείζωο πυρ, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.
2
Ερμηνεία ‒ κατανόηση
κόσμον τόνδε: υποδηλώνει την ολότητα του συμπαντικού και του ανθρώπινου κόσμου, ως δομημένη τάξη ενός ενιαίου, καθολικού κόσμου, πέρα από τον οποίο δεν υπάρχει κανένας άλλος κόσμος. Υπάρχει μόνο το αρμονικά διατεταγμένο όλο του κόσμου και τίποτε άλλο. Κάθε είδους μερικότεροι κόσμοι περιέχονται σ’ αυτόν-εδώ τον κόσμο ως διαλεκτικά τμήματα ή διαβαθμίσεις ‒δηλαδή ως αντιθετικές τάσεις προς την ενιαία οντότητα (απ. 8, 51) ‒ της μιας του ουσίας.
τὸν αὐτὸν ἁπάντων: είναι ο ίδιος όχι απλώς για όλους τους ανθρώπους, αλλά για κάθε ον που έρχεται σε ύπαρξη, δεδομένου ότι μπορεί να υπάρχει μόνο σε κατά Λόγο σχέση εναντίωσης, πολέμου με το άλλο και μαζί με τούτο να αποτελεί ένα και το αυτό όλο. Με βάση τον καθολικό Λόγο, τα πάντα ενώνονται διαλεκτικά στον ένα και τον αυτό κόσμο.
οὔτε τις θεῶν … μέτρα:
Ι. πολλοί επί μέρους κόσμοι επινοούνται, κατασκευάζονται, σχηματίζονται από τους ανθρώπους αλλά και από τους θεούς, έτσι όπως αυτούς τους κόσμους τους συλλαμβάνουν ή τους φαντάζονται π.χ. οι ποιητές. Όμως ο κατά την τάξη του Λόγου δομημένος κόσμος δεν είχε, δεν έχει ούτε θα έχει ποτέ, έξω από τον εαυτό του, κάποιαν αρχή ή ένα τέλος. Είναι ένα περιδινούμενο Όλο, ένα αυτοκινούμενο σύστημα τάξης του κόσμου, του οποίου η τάξη, η ευρυθμία, η εσωτερική αρμονία είναι παντού και πάντα δεδομένη. Την ίδια στιγμή, κάθε άλλο δημιουργικό σύστημα τάξης, σαν αυτά που εκπορεύονται από τους ανθρώπους ή τους θεούς, ανάγει την προϋπόθεσή του σ’ αυτό το σύστημα τάξης του κόσμου. Οι άνθρωποι και οι θεοί συναφώς ανήκουν κι αυτοί, όπως καθετί άλλο ον, σε τούτο τον κόσμο, ανεξάρτητα αν στην παραδοσιακή γλώσσα γίνεται λόγος για τον κόσμο, που συνυφαίνεται με τη συμπαντική τάξη του Δία.
ΙΙ. Ο κατά Ηράκλειτο κόσμος ενοποιεί τα αντίθετα: τον κοσμικό Δία με τον χθόνιο κόσμο. Όσο για τους ανθρώπους, οι κοιμισμένοι φτιάχνουν, με τη φαντασία τους-στα όνειρά τους, τον δικό τους κόσμο, που δεν έχει καμιά πραγματική βάση, ενώ για τους ξυπνητούς «ο κόσμος είναι ένας και κοινός». Αλλά και οι τελευταίοι τούτοι δεν παύουν πολλάκις να συμπεριφέρονται, όπως και οι κοιμισμένοι, με τη διαφορά ότι ονειρεύονται στο ξύπνο τους, ενώ οι τελευταίοι στον ύπνο τους: δηλαδή αντί να βλέπουν τον κόσμο έτσι όπως είναι κατά τη δική του την εσωτερική λογική, χωρίς εξωτερικές προσθήκες, χωρίς να προτάσσουν τις φαντασιώσεις τους, αποσύρονται στους δικούς τους συλλογικούς κόσμους, κατασκευασμένους στα όρια του δικού τους ιδιωτικού κόσμου της κληρονομικής παράδοσης. Σε αντίθεση με όλους αυτούς, ο φιλόσοφος του καθολικού Λόγου βλέπει τον κόσμο, όπως είναι στην αλήθεια του, ανεξάρτητο από ανθρώπινες και θεϊκές παραστάσειςκατασκευής του.
ΙΙΙ. Ο κόσμος είναι προαιώνιος: είναι αιώνια ζωντανός, όπως το πυρ πουανάβει και σβήνει με μέτρο, και όχι κάτι το νεκρό και αποστεωμένο. Συνάπτεται λοιπόν με το κατά φύσιν γίγνεσθαι και έτσι παραμένει ένας κόσμος στον εαυτό του και για τον εαυτό του. Το πυρ παραπέμπει, κατ’ αυτό το πνεύμα, στον κύκλο των κύκλων των αντιθέτων που συνάπτονται σε Λογική ενότητα ή ολότητα, στον κατά Λόγο εγελιανό κύκλο των κύκλων. Κάθε επί μέρους κύκλος είναι ένα μέρος της κατά Λόγο κίνησης του κόσμου και ως τέτοιο ένα ενδογενές όλο [εντός] του συμπαντικού όλου του κόσμου. Κατά το σημαίνον του Πυρός, αυτή η κίνηση είναι αείζωη με το νόημα ότι δεν πρόκειται για κάποια έξωθεν προερχόμενη κίνηση παρά για αυτή τούτη την ακατάλυτη, ανεξάντλητη ενέργεια της εσωτερικής δομής του κόσμου, με την οποία (ενέργεια) βρίσκεται σε ανταπόκριση, σε συμμετρία ο ικανός Λόγος του φιλοσόφου: «Εάν συμπεριφερθούμε Λογικά [=κατά Λόγο] στην πραγματικότητα», μας λέει ο Χέγκελ, «θα συμπεριφερθεί κι αυτή Λογικά προς εμάς».
Επιμέλεια : Ρούσσος Μιχαήλ
